Tımar sistemi, Osmanlı'da toprağın kullanımı ile ilgili en önemli uygulamalardan bir tanesidir. Asker ve memur gibi kişilere, devlete verdikleri hizmet karşılığında toprak tahsis edilmesini içeren tımar sistemi sayesinde pek çok olumlu ve olumsuz sonuç yaşanmıştır. Peki, tımar sistemi nedir? Tımar sisteminin bozulmasının nedenleri ve bozulmanın getirdiği sonuçlar nelerdir?
Tımar Sistemi Nedir?
Tımar sistemi, Osmanlı Devleti tarafından tam 480 yıl boyunca uygulanmış ve bu sayede toprakların işlenmesi sağlanıyordu. Savaşlarda faydalı işler gerçekleştiren ve başarılı işlere imza atan askerler ile rütbe olarak üst dereceye sahip olan memurlara verilen topraklara, tımar adı verilmektedir. Bu sisteme de tımar sistemi denmektedir. Tımar sistemi nedir? sorusuna en kısa tabiri ile bu şekilde yanıt verebiliriz.
Bilinen pek çok kaynağa göre bu sistem ilk kez Selçuklu ve Osmanlılarda kullanılmıştır. Öte yandan orta çağ İslam toplumlarında ise bu sistemin ikta adı altında uygulandığı düşünülmektedir. Asker ya da memurlara verilen tımarlardan devlet tarafından düzenli olarak vergi alınmaktadır. Vergiler, tımarın gelir miktarına göre farklı şekilde adlandırılmaktadır.
Tımar (Dirlik) Çeşitleri Nelerdir?
Devlet tarafından, savaşta başarı gösteren askerler ve üst derecedeki memurlara işletmesi için verilen topraklara tımar ya da dirlik adı verilmektedir. Tabii ki verilen bu topraklar karşılığında toprak alan kişiler belirli oranda vergi ödeme yükümlülüğüne sahip olmaktadırlar. Bu vergilerin de miktarına göre isimleri değişmektedir:
- Tımar: Yıllık geliri 20 bin akçeden daha az olan dirliklere verilen isimdir.
- Zeamet: Gelirin 20 bin akçe ile 100 bin akçe arasında değiştiği dirliklere verilen addır.
- Has: Gelir seviyesinin 100 bin akçeden daha fazla olduğu dirliklerdir.
Tımar sisteminde, tımar verilen asker ya da memurların devlete belirli oranda vermesi gereken vergilerin sınıflandırılması yukarıdaki gibidir.
Tımar Sisteminin Bozulmasının Nedenleri Nelerdir?
Teknolojik gelişmeler ile beraber pek çok sistemde değişme ve sona erme durumları ile karşı karşıya kalınmıştır. Tımar sistemi de teknolojik gelişmeler karşısında bozulan ve sonrasında sona eren sistemler arasında yer almaktadır. Peki, tımar sistemi neden bozuldu?
- Süvari ve sipahilerin, ateşli silahlar karşısında etkisiz kalması, savaş sisteminin değişmesine sebep olmuştur. Bu da farklı askeri birliklerin oluşturulmasına neden olmuştur. O dönemde Yeniçeriler de maaşlarını hazineden aldıkları için, tımar sistemi sekteye uğramıştır.
- Büyük toprak sahipleri, tımar sistemine dahil olduktan sonra tımar sisteminde bölünmeler ortaya çıkmış ve bu sebeple kontrol zorlaşmıştır.
- Nüfusun artması, toprağa olan ihtiyacı arttırmış ve bu durum da daha küçük tımarların verilmesine neden olmuştur. Tımarların yetersiz olması, sistemin bozulmasının önünü açmıştır.
- Tımar sahipleri, askeri hizmetlerini yerine getirmeyi bırakmış, tımarlarını kiraya vermişlerdir. Bu da devletin askeri gücünü kırdığı için tımar sisteminin tartışılmasına neden olmuştur.
- Çeşitli devlet görevlileri tarafından tımar sistemi kötüye kullanılmış ve adaletsizlikler ortaya çıkmıştır.
- İlk dönemlerde tımar sistemi miras yoluyla aktarılamasa da zamanla miras yoluyla aktarılmaya başlamış ve bu durum da tımar sisteminin kontrolünü zorlaştırmıştır.
Yukarıdaki gelişmeler ve olumsuzluklar, tımar sisteminin önce bozulmasına, sonra kontrolden düşmesine ve sonra da sona ermesine neden olmuştur. Tımar sisteminin bozulmasının sebepleri yukarıdaki gibi gösterilebilir.
Tımar Sistemi Ne Zaman Kuruldu?
Tımar sisteminin Osmanlı döneminde ilk olarak ne zaman kurulduğuna yönelik net tarih bulunmasa da 1299-1362 dönemi, tımar sisteminin başlangıcını ifade etmektedir. Bu dönemler de Osman Bey ve Orhan Bey'in dönemlerini ifade etmektedir. Ancak genel kanı, tımar sisteminin Orhan Bey döneminde uygulanmaya başlandığı yönündedir. Öte yandan I. Murad, tımar sistemini daha sistematik hale getiren padişahtır.
Tımar Sistemi Ne Zaman Bozuldu? Kaldırıldı?
Genel kanıya göre Orhan Bey döneminde başladığı düşünülen tımar sistemi, devletin ilerleyişinde çok önemli bir yere sahipti. Ancak zamanla ortaya çıkan gelişmeler ve bozulmalar ile tımar sisteminde kontrolsüzlükler ortaya çıktı. Bu çerçevede yaklaşık olarak 16. yüzyılın sonuna doğru tımar sistemi işlevsiz hale geldi. 19. yüzyıla kadar da bozuk bir sistem olarak kaldı. Kalıntı kurum olarak devletin kurumları arasında kalan tımar sistemi, 1839 yılında, Sultan Abdülmecid döneminde Tanzimat Fermanı ile resmen kaldırılmıştır.
Tımar Sisteminin Bozulmasının Sonuçları Nelerdir?
Bozulan ve yok olan her yapının belirli olumlu ve olumsuz sonuçları olduğu gibi tımar sisteminin bozulması da pek çok sonucu ortaya çıkarmıştır. Peki, tımar sistemi sonuçları nelerdir?
- Savaşlarda askerlere hazineden ödeme yapılması gerektiği için Osmanlı Devleti borçlanmalara gitmiş ve bu da alınan borçların ödenememesi ile sonuçlanmıştır.
- Gelirlerin bir bölümünün yalnızca belirli kişilere devredilmesi ile gelirlerin toplanması sistemi olan iltizam ortaya çıkmıştır. İltizam sisteminde vergileri toplayan kişilere ise mültezim adı verilmekteydi. Devlet talep ettiği vergiyi mültezimden alıyordu ancak mültezim, ağır şartlar sunarak halktan katbekat fazla para alıyordu. Böylece halk yıprandı ve devletin vergi gelirleri düşmüş oldu. Nitekim iltizam sistemi Tanzimat Fermanı ile kaldırıldı.
- Tımar sisteminin bozulması ile Osmanlı'nın gelirlerinde önemli bir sınıf ortadan kalkmıştır. Bu da devletin ekonomik gücünü kırmıştır.
- Zamanla tımar sahipleri daha da güçlenmiş ve bu da merkezi otoritenin zayıflamasına sebep olmuştur.
- Askerlerin üstün hizmetleri karşılığında tımar sahibi olmaları, devlet hazinesinin azalmamasına katkı sağlıyordu. Ancak tımar sisteminin bozulması, askeri gücün kırılmasına neden oldu. Çünkü Yeniçeri gibi askeri birlikler, hazineden maaşlarını alıyorlardı.
Tımar sisteminin bozulması, olumsuz pek çok sonucu ortaya çıkarmış ve Osmanlı Devleti'nin zayıflamasına önemli oranda katkı sağlayan durumlardan bir tanesi olmuştur.
Tımar Sistemi Hangi Padişah Döneminde Kaldırıldı?
Genel kanıya göre Orhan Bey döneminde kurulduğu düşünülen tımar sistemi, Sultan Abdülmecid döneminde, 1839 yılında yayımlanan Tanzimat Fermanı ile kaldırılmıştır.
